Âm thanh và âm nhạc vừa giống nhau không cơ bản vừa khác nhau rất cơ bản. Để tiện, trong
bài viết này, chúng ta qui ước “âm” là âm thanh và “nhạc” là âm nhạc.
“Âm” là những tiếng động phát ra do những sóng âm thanh truyền đi
trong không gian một tần số mà sinh lý đôi tai con người có thể “bắt sóng alô”
và truyền lên võ não. Tần số đó theo khoa vật lý học là từ 16Hz đến 20Hz. Nếu
sóng âm nằm ngoài biên độ đó thì âm thanh được gọi là siêu âm và tai người hoàn
toàn vô dụng với nó. Vậy có thể hiểu:”âm”
là tiếng động hay tiếng ồn bất kỳ nào đó mà tai chúng ta nghe được trong tự
nhiên.
“Nhạc” cũng là âm, đây chính là điểm giống nhau không cơ bản giữa chúng với nhau, nhưng nhạc có điểm khác rất cơ bản với âm chính là: các
nguồn âm đã được tạo thành một hiệu ứng, một kết hợp, một xếp đặt khéo léo theo
một ý đồ và cảm hứng nghệ thuật để tạo nên một âm thanh có tính nhạc. Hiểu
nôm na nhạc là âm đã được “làm đẹp”, đã được “điểm trang son phấn”, đã được “phẩu
thuật thẩm mỹ” để thành một mỹ nhân. Cho nên nghe âm thì thường chán và phản cảm
như nhìn một cô gái lôi thôi lếch thếch. Nghe nhạc thì cảm khoái như ngắm mấy
nàng thi hoa hậu hay mấy cô người mẫu đã được “tút” rất chăm chút đang bước
chân theo dáng đi của mèo trên sàn gỗ bóng mịn.
Những điều đó quá hiển nhiên. Âm hay
làm người ta bực, cáu hoặc nhẹ hơn là mệt đầu. [Dĩ nhiên có những âm dịu dàng
khẽ cất lên như : Em yêu anh, em đẹp, em
dễ thương… là chuyện ngoại lệ khác, vì nó thuộc về nội dung chứ không chỉ
do sóng âm, có khi còn nghe hay hơn nhạc tình của Schumann!]. Nhưng nhạc thì
khác. Có quá nhiều điều tuyệt mỹ, tiện ích mà nhạc phục vụ con người đã được
sách vở đâu đâu cũng thấy ghi chép. Này là nghe nhạc khiến người ta tăng tỷ số
IQ mà muối I ốt so ra chỉ là con vi trùng; nhạc khiến người ta tập trung tinh
thần đồng thời giải phóng tinh thần như nước sôi bốc hơi mờ ảo. Nhạc còn cạnh
tranh với y học nữa: nó có thể chữa bệnh, là thuốc giảm đau tự nhiên. Chưa hết,
nó còn cạnh tranh với các kỹ sư nông nghiệp; người ta đã thực nghiệm được rằng
nếu cho mấy nàng bò thưởng thức nhạc êm dịu thì năng lượng sữa của nó sẽ tăng
lên; và tương tự: cây trồng sẽ mau lớn, khỏe mạnh và cho đậu nhiều hoa quả hơn.
Người ta còn phát hiện nhạc có thể chữa bệnh tổn thương ở não khi mà trước kia
họ đã chứng minh được nhạc làm tăng trí nhớ của con người. Nhạc còn đóng vai
trò như… nhân viên an ninh. Tin không? Lợi dụng sự trang nghiêm cũng như sự khó
nghe của nhạc cổ điển, những nơi bán hàng như siêu thị trong giờ nghỉ đã tắt nhạc
Hiphop, Rock hay Pop đi mà mở nhạc của Bach,Beethoven, Tchaikovsky…để xua đuổi
rất nhẹ nhàng và tự nguyện những thanh thiếu niên hư hỏng hay tụ tập và hôi của.
Tin sốt gần đây nhất khiến các cặp vợ chồng lâu năm và hưu trí háo hức là nhạc
có thể cải thiện tình dục! Như thế, Viagara có thể đang rất run rẩy vì có một kẻ
lợi hại đang định soán ngôi của mình. Có thể âm nhạc sẽ còn đưa ra những “lá
bùa” tuyệt hảo hơn nữa. Tất nhiên là cũng tùy từng thể loại âm nhạc mà sẽ cho
ra những “lá bùa” tương ứng.
Một trong những thứ ô nhiễm môi
trường tệ hại là ô nhiễm âm. Nhất là tiếng động cơ giao thông khiến người ta
căng thẳng và mệt mỏi trong 30 phút đi đường bằng nhân viên văn phòng làm việc
8 tiếng [dĩ nhiên là làm việc nghiêm túc như không phải ngồi đọc báo, lướt FB
hay tám trong giờ làm] đó là một kết luận từ một nghiên cứu và khảo nghiệm của các nhà
khoa học mới đây. Nhưng nếu sau đó chúng ta nghe nhạc thì nó sẽ”thanh trừng” mấy
cái âm hỗn này đi ngay. Mà nghe nhạc thì có thể bắt gặp khắp nơi. Đi xem phim
cũng có nhạc. Nhất là từ cái thời phim câm của Charlie Chaplin, nhạc chảy xuyên
suốt từ đầu đến cuối. Xem kịch cũng thấy nó đi ra đi vào. Xem múa? Càng phải có
nhạc! Không có âm nhạc thì làm sao múa, ít ra cũng phải có tiết tấu của nó. Xem
trình diễn thời trang mà không có nhạc nền cho mấy mỹ nhân lướt tới lướt lui là
thua.Nghe ngâm thơ cũng có nhạc qua tiếng sáo, tiếng tiêu hay âm thanh đàn dây.
Nói chung nhạc hiện diện triền miên.
Nhưng thời nay có cái tréo ngoe
là nghe nhạc mà không được nhìn là…tiêu, hay ít ra là sẽ thấy nó…nhạt!? Nên nhạc
phải nói là xem chứ không chỉ nghe. Xem mấy chân dài đưa đẩy nè. Xem rồi xúc cảm
trong những số lượng vòng đo 1,2,3 và nhịp tim lên xuống với những centimet vải
lộ ra lộ vào chứ không phải do nhạc khơi gợi gì cả. Từ từ nhạc có mặt đó mà như
lặn tăm đi đâu trong những nếp áo ít ỏi của các cô ca sĩ đang xua đuổi nhạc
trên sân khấu như đuổi tà. Nhạc nhạt dần đi, nên gọi “âm nhạt” thấy cũng đúng.
Đi xem “nhạt” như thế này cuối cùng ai có suy nghĩ cũng giật mình nhận ra mình
đang nghe “âm” chứ không nghe “nhạc”. Nó chỉ lấp đầy lỗ tai một cách dễ dãi, vô
tư bất kỳ sóng âm nào cũng được không cần âm thanh có tính nhạc vì giác quan
chính bây giờ là mắt chứ không phải tai. Thật lạ, trong khi các loại hình nghệ
thuật khác đang cần nhạc để thăng hoa thêm thì trong nhạc nhiều khi không cần
nhạc, nó chỉ cần thỏa mãn cái “âm” là đủ! Từ định nghĩa: “Nhạc là âm có tính nghệ
thuật” thì trong trường hợp này có thể nói: Nhạc là nghệ thuật chỉ còn tính âm”. Nếu vậy, những điều tuyệt mỹ và tiện ích nói trên có thể ”bay
đi ít nhiều ” và điều có ích còn đọng lại chắc chỉ là giết thời gian và…uống
viagara tinh thần là rõ nhất!
Mà cũng phải nhớ cái phức tạp
này, kẻo lại lẫn lộn. Có ông nhạc sĩ thiên tài John Cage 7,8 thập niên trước
đưa ra cái định nghĩa đầy tính cách mạng: Mọi thứ “âm” đều là “nhạc” hết, tức là tiếng ồn cũng là nhạc.
Và ông chứng minh bằng những tác phẩm gây tranh cãi ồn ào như âm thanh của ông
nhưng cuối cùng ông cũng được công nhận là sáng tao. Vậy mấy ý trên khi phân biệt
“âm” và “nhạc” là hỏng bét?!
Không phải thế! Những “tác phẩm
tiếng ồn” của J.Cage tự thân không phải là thứ tiếng ồn tự nhiên chủ nghĩa mà
nó là một dòng chảy nghệ thuật của chủ nghĩa tự nhiên. Hai thuật ngữ này khi đảo
ngược từ thì khác nhau: một bên là phi nghệ thuật một bên là nghệ thuật. Cái
“âm” của J.Cage là dùng hiện tượng hoặc mượn “tiếng ồn” để phát biểu một khái
niệm văn hóa mới là phản văn hóa của chủ nghĩa Đa Đa. “Âm” ở đây dù là thô
nhưng nó đã được mượn làm trung gian để phát biểu về một thông điệp nên đã trở
thành “âm thanh nghệ thuật”, là một thứ nhạc mới mà các nhà phê bình xếp nó vào
chủ nghĩa hậu hiện đại là vậy.
Bàn đến âm và nhạc mà không bàn đến
một đối tượng trung gian giữa nguồn phát và tai nghe là thiết bị loa phát là
thiếu sót.
Hi-end!!! Một danh từ thời thượng
của những dân nghe nhạc là tỷ phú, đại gia. Nó là những thiết bị âm thanh công
nghệ cao và tinh xảo bậc nhất thế giới để nghe những âm thanh như thật, còn hơn
thật và 3D như đang sống, đang bơi trong các nguồn âm. Để sở hữu một dàn hi-end
ra hồn phải tính bằng đơn vị tiền là 10 con số hay ít ra là 9 con số. Số lượng
người nghe bằng thiết bị này ở Việt Nam vì thế là ít nhưng xem ra nó cũng đang
giãn nở từng ngày theo mức độ chịu chơi như siêu xe ở xứ nghèo mình. Nhưng cái
quan trọng với cái giá tiền tỷ thì những sóng âm quý tộc mang tính nhạc kia được
tai nghe xử lý thế nào trước khi đưa đến vỏ não giải trình, rồi chạy xuống tâm
sự với trái tim?
Thực tế cho thấy người ta quá chuộng
dùng dao mổ bò để mổ…ruồi!
Hầu hết người ta chơi hi-end là để
nghe âm chứ rất ít nghe nhạc, là thưởng thức âm thanh của thiết bị này chứ
không phải là thưởng lãm sự tinh tế, tế vi của dòng sóng nhạc đang được tuôn ra
tựa như một ánh sáng rực rỡ trước những đôi mắt mù lòa. Chính những nhà phân phối
hi-end cũng đồng ý rằng không phải ai sỡ hữu hi-end là biết cách nghe nhạc một
cách cao cấp và thông minh như đẳng cấp tự thân của thiết bị âm thanh khủng
này, mà hầu hết họ chỉ dừng lại ở chỗ chơi trò cút bắt với âm thanh và trên hết
nó đóng vai trò là một món trang sức kiêu hãnh cho những ngôi nhà tráng lệ mà
thôi.
Nghe cũng có đẳng cấp của nó chứ
không đơn giản như chuyện sóng âm truyền đến là màng nhĩ ta rung lên là xong.
Đó chỉ mới là nghe “âm” chứ không nghe “nhạc”. Nó chỉ là công việc sinh lý của
khoang tai. Còn nghe nhạc là chuyện của khối óc và trái tim sau đó.
Mùa xuân đang đến và một trong những
âm vang của nó khiến ta bồi hồi hơn hết là những bài nhạc Xuân quen thuộc đã in
trong tiềm thức mỗi người. Cái này là nhạc thuần túy rồi đó nhưng với điều kiện
đừng mở hết volume vượt quá 130 db. Đó là cường độ âm thanh mà con người có thể
chịu đựng được. Từ 130 db trở đi thì thứ nhạc tuyệt vời nhất cũng trở thành âm,
thành ồn và có thể giết chết luôn mùa xuân của mỗi người chứ không có một chút tiện
ích hay thẩm mỹ và xúc cảm nào cả đâu.
Trần Minh Phi
Bài viết cho báo xuân Văn Nghệ Công An 2014
Bài viết cho báo xuân Văn Nghệ Công An 2014
