Nhân đọc được bài viết "Ai đang phê bình và định giá trị âm nhạc?" của Nhạc Sĩ Trần Minh Phi, tôi xin mạn phép đóng góp thêm ý kiến của mình về đề tài này như sau.
Bàn về tai nghe trong lý luận phê bình (LLPB) âm nhạc thì tôi xin được dựa vào quan điểm của Nhạc Sĩ Dick Grove, người nhạc sĩ chuyên nghiệp kiêm nhà giáo dục âm nhạc. Quan điểm của ông là, muốn có được một nền tảng vững trong âm nhạc chuyên nghiệp, “cơ thể” chúng ta cần có 6 cái tai để nghe! Ý của ông trong cách giải thích ví von khá hài hước này là mỗi người chúng ta đều nghe nhạc với cái tai có khả năng hoặc trình độ khác nhau:
1) Lỗ tai 1 được gọi là tai nắm bắt được giai điệu hay, đẹp (melodic ear). Tai loại 1 này, có người có thể bắt được giai điệu hay và đẹp, có người lại không thể nắm bắt được cái hay, cái đẹp của nó vì không quen, hoặc không hiểu.
2) Lỗ tai 2 được gọi là tai có khả năng nghe được hòa âm, phối âm (harmonic ear). Tai loại 2 dành cho những người có khả năng nhận thức được khác biệt giữa các loại hòa âm của bản nhạc - Theo Dick Grove, hòa âm là một đề tài quan trọng và rất bao quát trong sáng tạo hay phê bình nhận xét âm nhạc.
3) Lỗ tai 3 được gọi là tai có khả năng nắm chính xác về tiết tấu (rhythmic ear). Tai loại 3 dành cho những người có khả năng nắm bắt được sự tinh tế của tiết tấu. Có những quốc gia có những loại tiết tấu phức tạp mà không phải ai ở quốc gia khác cũng có thể phân biệt được. lấy thí dụ, đối với xứ Bulgary thì quần chúngcó khả năng nghe và bắt được nhịp lẻ 7/4 ở tốc độ nhanh rất bình thường và trôi chảy vì văn hóa nhạc của họ đã là như thế. Nhưng với quần chúng VN ta thì quen với nhịp chẵn 4/4 khoan thai nhẹ nhàng chẳng hạn thì khó nắm bắt hơn.
4) Lỗ tai 4 được gọi là tai có khả năng phân biệt được màu sắc phối khí (orchestral ear). Tai loại 4 nói về những người có khả năng nhận thức được loại nhạc cụ nào được xử dụng trong bản nhạc, hoặc màu sắc của nhạc cụ.
5) Lỗ tai 5 có khả năng nhận thức được các thể loại nhạc (stylistic ear). Tai loại 5 nói về những người khi nghe môt bản nhạc, họ có thể phân biệt nó thuộc về thể loại nào, thí dụ như Rock theo lối gì, theo lối của ban nhạc nào, vì có nhiều loại rock. Hoặc Blues nào, vì có nhiều loại Blues. Thí dụ như người VN, có người chỉ nghe thoáng qua là có thể biết phân biệt được hò Nam Ai, hơi Xuân, hơi thiền, v.v.,
6) Lỗ tai 6 có khả năng nhận thức được sự liền lạc mật thiết trong bản nhạc (thematic ear/thematic idea). Tai loại 6 là những người có khả năng nhận thức được sự liền lạc, tương quan mật thiết của các yếu tố trong một bản nhạc. 6 loại tai này là gộp lại thành một loại tai khổng lồ thứ 7!!! :-). Đó là lỗ tai có khả năng và kiến thức trong âm nhạc (educated ear - gọi tạm là Tai đã được qua Giáo Dục)!
Nội chỉ bàn về 6 cái lỗ tai này cho thấy ngay đến trong nghệ thuật âm nhạc, cũng đã có sự khác biệt về trình độ, khả năng, và kiến thức của các nhạc sĩ (gọi chung) với nhau. Lại càng khó khăn hơn khi phê bình để hướng dẫn tất cả quần chúng cách thưởng thức nghệ thuật âm nhạc. Quần chúng là những người nghe nhạc chưa trải qua huấn luyện/giáo dục thì họ không thể có được đủ 6 cái tai này (hay 1 tai Nhớn số 7). Như vậy ở đây nếu bàn đến "trị giá" thực của âm nhạc (liên quan đến kiến thức được đào tạo từ trường lớp và sự trải nghiệm) cho quần chúng hiểu mà chỉ dựa vào 1 yếu tố là 6 cái tai làm lực chính để thuyết phục thì rất khó thành công.
Cái tai của quần chúng lại thuộc về cái tai tạm gọi là “tai nghe để Giải Trí”. Quần chúng đây cũng bao gồm cả các nhà chuyên nghiệp. Vì không phải lúc nào các nhà chuyên nghiệp cũng đeo 6 cái tai đi theo cùng một lúc. Tai Giải Trí nó có thể đến từ bất cứ cái tai nào trong 6 cái tai ở tên, nhưng với mục đích đơn giản hơn, hoặc chỉ để nghe cho quên thời giờ, hoặc thích vì thích, chứ không đòi hỏi phải phân tích.
Ngay như ở Mỹ, nền âm nhạc đã được thành hình và phát triển rất mạnh mẽ. Các nhà phê bình thời nhạc cổ điển, nhạc kịch, nhạc jazz, có một thời làm mưa làm gió trên các phương tiện báo chí truyền thông, nhưng rồi từ từ thiếu vắng dần kể từ khi các nhạc sĩ sáng tác trẻ khác bắt đầu tỏa ra các hướng đi khác nhau để định nghĩa con đường âm nhạc của mình. Quần chúng (cũng lại cái tai “giải trí”) khao khát các màu sắc âm nhạc khác đã tích cực hưởng ứng và hội nhập sự thay đổi này một chách nhanh chóng.
Nhưng đồng thời, sự lan tỏa thay hình đổi dạng quá nhanh trong thị trường âm nhạc cũng đã tạo ra sự thiếu thốn nhân sự trong lãnh vực phê bình. Trường học ở Mỹ đã không bắt kịp với các loại nhạc mới để có thể cũng ứng đào tạo ra những nhà phê bình cho các loại nhạc mới này. Các phê bình được đưa ra từ những nhà phê bình trước đó chưa nắm bắt được thị trường đã không tạo được thuyết phục. Thường xuyên xảy ra đụng độ nảy lửa giữa các nhà phê bình và nghệ sĩ, hay với các fan của nghệ sĩ, với những lời lẽ gay gắt dành cho nhau.
Vấn đề thiếu nhà phê bình âm nhạc là chuyện xảy ra trên cả thế giới từ rất nhiều năm qua chứ không phải riêng gì VN. Có rất nhiều yếu tố đưa đến sự thiếu thốn các nhà chuyên phê bình âm nhạc. Chẳng hạn như, người phê bình không có đủ kiến thức bao quát về các thể loại nhạc mới xuất hiện. Các chủ truyền thông thấy đề tài phê bình không còn đủ hấp dẫn người đọc nên dẹp bỏ từ từ đề tài này, và thế là nhà phê bình âm nhạc thất nghiệp kể từ đó! Âm nhạc theo thời gian càng về sau càng chia ra nhiều thể loại và lãnh vực khác nhau.
Như Nhạc Sĩ Trần Minh Phi đã viết: ‘“những tri thức trong nhà trường hầu hết ít được cập nhật, cơ cấu bộ môn của các nhạc viện ít theo kịp tính hiện đại nên “chiếc áo” LLPB quá khổ đối với họ trong thực tiễn đời sống âm nhạc hiện đại.” Đây là vấn đề mà thị trường phê bình âm nhạc Mỹ đã có một thời vướng phải, gây rất nhiều tranh cãi và bất bình lẫn nhau trong thị trường âm nhạc.
Trong trường hợp thay đổi này, thử hỏi, các nhà phê bình âm nhạc có sẵn sàng đánh giá lại chính bản thân mình hầu thay đổi để hội nhập, hoặc tự xét lại tư tưởng của mình có còn phù hợp để viết phê bình giá trị về những loại nhạc mà chính họ nghe không quen tai không (quần chúng lại nghe rất quen tai)? Và nếu viết phê bình thì phải viết như thế nào để không gây tổn thương tâm hồn hay tự ái của người nghệ sĩ, đồng thời cũng không bán rẻ lương tâm; cũng như không mang cảm tính thiên vị chủ quan (dùng kiến thức âm nhạc trong một lãnh vực khác để áp đặt lên giá trị của loại nhạc không thuộc về sở thích hoặc sở trường của mình)?
Như vậy cách phê bình cũng rất quan trọng. Hiện nay nhiều nhà phê bình cũng đã ý thức được điều này. Họ cẩn trọng hơn và thay đổi phương pháp xử dụng ngôn từ nhẹ nhàng hơn trong văn phong chứ không như đã từng có một thời các nghệ sĩ và các nhà phê bình coi nhau như kẻ thù và thiếu tôn trọng lẫn nhau.
Thời đại digital music và social media giao diện rộng lớn như ở thế kỷ này cũng đã tạo nên một bức tranh hình dung ra được ý thích cộng đồng nghe nhạc, cho thấy người nghe nhạc có được nhiều sự chọn lựa khác nhau. Hoặc, với thời đại công nghê cao, điểm cuối cùng cũng vẫn là câu nói thực tế: “kinh doanh thì phải có lợi nhuận.” Tất cả mọi thứ đều được một số công ty chuyên nghiệp trên thế giới dùng những công cụ này để đo đạc bằng thống kê, hay khảo sát coi ai thích loại nhạc gì để họ phát triển mạnh hầu kiếm lợi nhuận nhanh chóng nhất.
Cũng từ đây, bắt đầu có sự trở lại của các nhà phê bình trẻ hơn có khả năng hội nhập nhanh hơn với công nghê thông tin. Nhưng các bài viết phê bình dù có giá trị, vẫn có vẻ không còn quyền lực như thời trước, vì quần chúng nghe nhạc, với tai giải trí, cũng có những ý kiến riêng. Công nghệ thông tin đã cho họ cơ hội nghe được những ý tưởng âm nhạc đến từ khắp nơi trên toàn cầu. Tuy nhiên, những bài phê bình có uy tín, dùng các từ ngữ khá tế nhị để đóng góp ý kiến xây dựng, vẫn được mọi người dựa vào đó để so sánh.
Thi trường âm nhạc ở Mỹ mới đây dùng tấm hình 50 tiểu bang mỹ để biểu tượng cho các loại nhạc đang chiếm lĩnh thị trường tiêu thụ của năm 2015. (xin xem hình kèm theo). Nó cho thấy hình ảnh rất trung thực về nền âm nhạc Mỹ đang đi về đâu. Khi tôi tìm biểu tượng của thị trường nhạc classical trong những biểu tượng của nhạc Metal Rock, hay nhạc đồng quê (Country music) thì tìm mãi mà chẳng thấy đâu! Ngay đến tìm biểu tượng loại nhạc R&B hay Jazz mà hiện nay nhạc sĩ, ca sĩ VN rất ưa chuộng cũng không ngoi mặt lên nổi để thở giữa những giòng nhạc khác đang thịnh hành khác trên biểu đồ này. Nói như thế không có nghĩa là nó không tồn tại. Nó vẫn còn đó, vẫn có giá trị cao về nghệ thuật (dựa trên 6 cái tai!), nhưng rất khiêm tốn trong các thị trường của các loại nhạc khác mà quần chúng chọn lựa để nghe.
Thị trường Âm nhạc VN hiện nay vẫn cứ nhập nhằng trộn chung các thể loại nhạc vào với nhau như một loại lẩu thập cẩm. Kết quả đưa đến sự sai lầm là chuyện đưa ra bảng xếp hạng top hit với những bản nhạc mà thể loại hoàn toàn không thể so sánh hoặc nằm trong cùng một thị trường. Top hit loại nhạc Hiphop sẽ có giá trị hoàn toàn khác với top hit loại nhạc Rock. Top hit loại nhạc Bolero sẽ có giá trị khác với nhạc kịch, hay bán cổ điển, top hit R&B có giá trị khác với giá trị của top hit nhạc Pop, v.v.. Sự việc trộn lẫn giá trị của các loại nhạc với nhau này để đánh giá trị đã đưa đến nhiều ý kiến không hài lòng và bức xúc trong chúng ta với nhau, vì mỗi người đều có sở thích nghe hay kén nhạc khác nhau.
Sáng tạo nghệ thuật trong âm nhạc là cần thiết. Các nhà phê bình âm nhạc đều trăn trở ở vấn đề này. Ta cũng cảm thông cho sự bức xúc của các nhạc sĩ có từ 1 cho đến 6 cái tai hoặc 1 cái tai Nhớn số 7, nhưng nó khó xoay chuyển bộ mặt thị trường âm nhạc vì VN đang thiếu vắng khuôn mặt của các công ty chuyên nghiệp với sự hợp tác của các nhạc sĩ chuyên nghiệp để tạo ra một hiệp hội khảo sát thị trường âm nhạc!?. Họ có thể cùng nhau đưa ra sự khảo sát đúng đắn trong thị trường âm nhạc để có thể điều chỉnh hướng đi, cũng như tạo ra một chiến dịch và chiến lược để thoát khỏi các sự bức xúc vì không có giải pháp nào khác.
Nói đơn giản có nghĩa là, khi xếp hạng top hit của bản nhạc cần phân biệt thể loại cho rõ ràng. R&B với R&B, Pop với Pop, Rock với Rock, Bolero với Bolero. Dù thu nhập của top hit R&B chỉ bằng 1/100 của Top hit Bolero thì giá trị của R&B vẫn có được vị trí riêng của nó đối với giới thích nghe R&B bất kể số người nghe ít hơn số người nghe nhạc Bolero, hay Bolero cũng thế, nó có giá trị riêng đối với quần chúng của nó. Hệ thống này là bước khởi đầu để mọi người, chuyên nghiệp và quần chúng có thể nhận thức được tại sao chúng ta cần nó để bắt đầu cho công việc LLPB được thuyết phục hơn.
Ở VN, chúng ta thực sự vẫn chưa có những nhà tổ chức, hay những công ty "chuyên nghiệp" quy mô có đủ nhân lực để nắm soát thị trường buôn bán để có thể cho ra con số thống kê chính xác hoặc bản khảo sát cuối năm là loại nhạc nào chiếm bao nhiêu phần trăm. Nếu có được hệ thống trên thì may ra các nghệ sĩ có thể từ đó vạch ra một hướng đi mới (trend setter) hoặc điều chỉnh hướng đi (trend follower) để tạo ra các sân chơi cho tât cả các loại nhạc mà không bị đụng chạm. Đồng thời, lãnh vực phê bình âm nhạc sẽ có nhiều màu sắc và phong phú hơn.
Nguồn đọc:
1. Bạn nào nghe hiểu được tiếng Anh, có thể tìm nghe từ đoạn 5':10" trở đi trong clip video của ông Dick Grove. Click vào đây để nghe: https://www.youtube.com/watch?v=q9e...
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Music...
3. https://www.google.com/search?q=mus...
4. http://nld.com.vn/van-hoa-van-nghe/...
5. http://www.digitalmusicnews.com/201...
6. https://www.youtube.com/watch?v=q9e...
7. http://ajr.org/2014/11/13/music-cri...
